rodzaj literacki - epika

gatunek literacki - powieść historyczna

czas i miejsce akcji - I w. n.e. (końcowe lata panowania Nerona, 63-68 r.), akcja rozgrywa się głównie w Rzymie, także w Ancjum 

powieść historyczna, czyli powieść, której fabuła toczy się w epoce traktowanej przez autora i jego współczesnych jako zamknięty okres dziejów i  przedstawia losy bohaterów na tle obyczajów i wydarzeń z danej epoki historycznej.

Autor Quo vadis tak pisał o powieści historycznej:

Powieść historyczna nie tylko nie potrzebuje być poniewieraniem prawdy dziejowej, ale może być jej objaśnieniem i dopełnieniem. Ona powlecze odpowiednią barwą szare mury wzniesione przez historię [...]

znaczenie tytułu

Tytuł powieści możemy interpretować na wiele sposobów, skłania nas do tego zawarte w nim pytanie, które otwiera rozmaite tropy interpretacyjne. Oto trzy możliwe sposoby odczytania znaczenia tytułu.

• Quo vadis ... Domine? (Dokąd idziesz... Panie?) - w znaczeniu dosłownym tytuł powieści nawiązuje do spotkania Chrystusa z Piotrem, uchodzącym z Rzymu przed prześladowaniami oraz do jego powrotu do Rzymu pod wpływem słów Zbawiciela. W tym kontekście jest to wymiar religijny tytułu: pytanie o losy rodzącej się religii chrześcijańskiej.

• Quo vadis ... Rzymie? (Dokąd zmierzasz... Rzymie?) - wymiar historyczny tytułu, symbolizujący zbliżający się upadek świata antycznego.

• Quo vadis ... Człowieku? (Dokąd idziesz... Człowieku?) -  dokąd zmierza każdy z nas? Najbardziej uniwersalna i metaforyczna interpretacja tytułu, to pytanie, na które musi odpowiedzieć każdy człowiek, zastanawiając się nad sensem swojego życia i życia w ogóle.

wątek główny i wątki poboczne w powieści

wątek główny (fikcyjny) - to przede wszystkim historia miłości Marka Winicjusza i Ligii (Kalliny)

wątki poboczne:

• dzieje Rzymu za czasów Nerona (wątek historyczny)

• obraz różnych warstw społecznych: augustianie, patrycjusze, plebs, niewolnicy (wątek społeczny)

• zwyczaje, wierzenia świata pogańskiego, antycznego (wątek obyczajowy)

• dzieje pierwszych chrześcijan, działalność świętych Piotra i Pawła, prześladowania chrześcijan (wątek religijny)

Sienkiewicz drobiazgowo przedstawił ówczesny Rzym, ukazał bogactwo i przepych dzielnic zamieszkałych przez bogaczy (Karyny): willa Petroniusza, dom Winicjusza czy wreszcie pałac Nerona (Palatyn). Na zasadzie kontrastu przedstawił dzielnicę ubogich mieszkańców Rzymu, ich skromne domy (Zatybrze). To, co przy lekturze sprawia nam trudność i co określamy mianem "nudnych" opisów stanowi dokładny i realistyczny opis antycznego Rzymu: starannie opisane ubiory, wnętrza domów, ulice, place,  codzienność i rozrywki: cyrk, igrzyska, walki gladiatorów. Świadczy to o zaangażowaniu pisarza,  dbałości o detale, o jego przygotowaniu i pracy  poprzedzającej napisanie powieści, osadzonej w realiach antycznego świata.

Powieść historyczna narzuca nam pewien podział bohaterów, którzy w niej występują. Trzeba bowiem określić, które z postaci są historyczne, a które fikcyjne. W Quo vadis kluczowe znaczenie ma również religia bohaterów, ich pochodzenie, warunki życia, wyznawane wartości,  zasady oraz styl życia.

poganie (głównie patrycjusze):

• postaci historyczne: Neron, Poppea Sabina (żona Nerona), Seneka (filozof, w pierwszych latach panowania Nerona jego nauczyciel i doradca), Lukan (poeta), Watyniusz, Witeliusz, Petroniusz, Akte, Tygellinus, Aulus Plaucjusz (w powieści nie mamy jednoznacznego potwierdzenia czy był, jak jego żona Pomponia Grecyna, chrześcijaninem)

• postaci fikcyjne: Marek Winicjusz, Chilon Chilonides, Chryzostemis, Eunice, Kroton

chrześcijanie (głównie plebejusze):

• postaci historyczne: Piotr Apostoł, Paweł z Tarsu, Pomoponia Grecyna

• postaci fikcyjne: Ligia, Ursus, Miriam, Nazariusz, Kryspus, Glaukus

W toku powieści chrześcijanami stają się Marek Winicjusz i Chilon Chilonides.

warunki życia

• poganie: wspaniały pałac cesarski, reprezentacyjne, okazałe wille, letnie rezydencje, piękny, luksusowy wystrój wnętrz, otaczanie się dziełami sztuki, wygoda, bogactwo, zbytek, przepych, wykwintne potrawy

• chrześcijanie: ubogie insule (rzymskie kamienice dla "zwykłych" obywateli Rzymu), surowe pozbawione ozdób wnętrza, skromne wyposażenie, proste posiłki

wyznawane wartości, zasady i styl życia

• poganie: powierzchowna wiara w wielu bogów, szeroko pojmowany estetyzm: umiłowanie piękna ciała (dbałość o higienę, zabiegi upiększające), ubioru (piękne, eleganckie szaty), wystroju wnętrz (luksusowe przedmioty, dzieła sztuki), umiłowanie sztuki i filozofii, dbałość o sprawy doczesne, uprzyjemnianie sobie życia licznymi rozrywkami, często brak umiaru (uczty na dworze Nerona), a nawet okrucieństwo (igrzyska), pycha, próżność, mściwość i przemoc, pogarda dla ludzi niższego stanu, brak szacunku dla ludzkiego życia, lęk przed śmiercią

• chrześcijanie: głęboka wiara w jedynego Boga, skromne życie, miłość bliźniego, zdolność wybaczania doznanych krzywd, wiara w życie wieczne, szacunek dla życia, walka z pokusami, dążenie do zbawienia, brak lęku przed śmiercią, godność i honor, życie w czystości, prawda, odwaga, szlachetność

Wnioski: świat chrześcijański to świat młody (istniejący od niedawna) tworzą go w większości ubodzy mieszkańcy Rzymu i niewolnicy. Wyznawcy Chrystusa szanują życie swoje i innych ludzi, nie boją się śmierci, bo wierzą w życie wieczne. Świat pogański to świat istniejący już ponad 700 lat, cechuje go wiara rozproszona na wielu bogów i rozluźnienie zasad moralnych. System społeczny tego świata oparty jest na niewolnictwie. Patrycjusze żyją wystawnie, ale cały czas towarzyszy im lęk o własne życie, ich los jest w rękach cesarza i zależy od jego kaprysów.

zasada kontrastu

Świat chrześcijański i świat pogański są zbudowane w Quo vadis na zasadzie kontrastu. Kontrast w literaturze to zabieg stylistyczny polegający na przedstawieniu pewnego zjawiska  na tle lub obok zjawiska zupełnie odmiennego. Takie zestawienie przeciwieństw służy uwydatnieniu cech charakterystycznych dla danego zjawiska. 

W przypadku powieści Sienkiewicza wartości świata chrześcijańskiego (nieskazitelne i szlachetne) zostają uwypuklone i podkreślone poprzez ukazanie ich na tle niegodziwego świata pogańskiego. W Quo vadis odstępstwem od tego mocnego kontrastu jest postać Akte (dawna kochanka Nerona), która mimo, że należy do świata pogańskiego jest kobietą dobrą, uczciwą, cichą i skromną. Być  może potajemnie przyjęła wiarę chrześcijańską (takie nierozstrzygnięte sugestie można odnaleźć  w tekście). Akte pozostała do końca wierna Neronowi, którego naprawdę kochała.  Nie  uczestniczyła w orgiach i zbrodniach cesarza, pozostała jedynie ich biernym obserwatorem. Z kolei po stronie chrześcijan postacią, która nie do końca pasuje do obrazu świata chrześcijańskiego jest Kryspus. Człowiek bardzo surowy,  który nie potrafi zrozumieć i zaakceptować miłości Marka i Ligii. Woli ich potępić, niż im pomóc. Brakuje mu wrażliwości i miłosierdzia, zasadniczych wartości w chrześcijaństwie.

Rzym

Quo vadis ma jeszcze jednego bohatera. Jest nim Rzym. Opisane przez Sienkiewicza miasto tętni życiem, w toku powieści ukazuje nam swoje różne oblicza: piękne i zachwycające oblicze bogatych dzielnic, ubogą twarz Zatybrza, okrutne oblicze miasta, które wywyższa jednych (patrycjusze), a poniża innych (plebs, niewolnicy). Niezwykłe królestwo bogactwa i władzy, ale także biedy a nawet zła i zbrodni. Rzym jest bohaterem wielowymiarowym i niejednoznacznym, trudnym do zakwalifikowania po "dobrej albo złej stronie mocy". Dzięki temu jest prawdziwy i interesujący.

Tygellinus: zwierzchnik pretorianów, pochlebca (zrobi wszystko, by przypodobać się Neronowi), podstępny i okrutny, pozbawiony skrupułów intrygant, konkuruje z Petroniuszem o względy Nerona.

Poppea Sabina: małżonka cezara, boska Augusta, piękna, ale podła i mściwa, zdolna do okrucieństwa.

Akte: wyzwolenica, dawna kochanka Nerona, nadal darzy go szczerym uczuciem; według Swetoniusza była jedną z najwierniejszych kobiet Nerona,  po śmierci cezara pochowała jego ciało; jest przychylna chrześcijanom, chętnie im pomaga, czyta pisma Pawła z Tarsu, być może potajemnie wyznaje religię chrześcijańską.

Aulus Placjusz (wzór rzymskiego obywatela i żołnierza) i Pomponia Grecyna (szlachetna i dostojna): opiekunowie Ligii, którą przyjęli  do swojego domu i pokochali, jak własną córkę; Pomponia była chrześcijanką i w tej wierze wychowała Ligię;

Eunice: niewolnica Petroniusza (później przez niego wyzwolona), szczera i wierna, zakochana w Petroniuszu do tego stopnia, że postanowiła z nim umrzeć.

Kroton: rzymski gladiator (najsilniejszy z siłaczy); wynajmuje go Marek Winicjusz do obrony przed Ursusem, gdy chce wykraść Ligię chrześcijanom; Kroton ginie jednak z ręki Ursusa;

Piotr Apostoł: uczeń Chrystusa żyjący zgodnie z określonym kodeksem moralnym, wynikającym z głoszonej przez niego religii, kieruje się w życiu miłością bliźniego, jest dobry i życzliwy ludziom, odważny i mądry.

Paweł z Tarsu: dawny prześladowca chrześcijan, który po nawróceniu staje się żarliwym wyznawcą Chrystusa; obywatel Rzymu.

Kryspus: przełożony gminy chrześcijańskiej; surowy wyznawca Chrystusa, nie chce i nie potrafi zaakceptować miłości Marka i Ligii, której błogosławi św. Piotr

Ursus: opiekun Ligii, jej wierny towarzysz i obrońca, wielokrotnie ratuje ją z opresji; Ligia jest dla niego niczym siostra; w finałowej scenie pokonuje tura, do którego przywiązana jest Ligia i ratuje jej życie; na chrzcie przyjął imię Urban;

Miriam i Nazariusz: matka i syn; chrześcijanie, goszczący Ligię w swoim domu, udzielający jej schronienia, gdy ukrywa się przed Markiem; później Nazariusz pomaga Markowi w nieudanej próbie wydobycia Ligii z więzienia.

Glaukus: lekarz, chrześcijanin, który przez zdradę Chilona Chilonidesa stracił najbliższych (żonę i dzieci); umierając w męczarniach wybacza Chilonowi wszystkie wyrządzone przez niego krzywdy (zeznania Chilona obciążyły chrześcijan i zostali oni poddani męczeńskiej śmierci za rzekome podpalenie Rzymu); pod wpływem słów przebaczenia Chilon nawraca się na chrześcijaństwo.

Chilon Chilonides: wędrowny filozof, przed przemianą: przebiegły, sprytny, chciwy i obłudny, bez skrupułów żerujący na czyimś nieszczęściu, po przemianie (po nawróceniu): szczery, prawdomówny, odważny, nieugięty.

bohater dynamiczny

Chilon Chilonides i Marek Winicjusz to bohaterowie dynamiczni, czyli tacy, w których pod wpływem innych postaci  i/lub zdarzeń zachodzi całkowita przemiana. Taka metamorfoza bohatera literackiego ma na celu ukazanie dynamicznej natury człowieka.

jak zmieniało się uczucie Winicjusza do Ligii?

Marek Winicjusz to młody patrycjusz, próżny, piękny i przystojny żołnierz, lubiący zabawy, wino i kobiety. Przywykł do tego, że jego pragnienia zawsze zostają spełnione. Nie znał miłości, póki nie poznał Ligii. Początkowo był zauroczony i zachwycony niezwykłą urodą Ligii. Nie mógł się pogodzić z odrzuceniem. Był bowiem przekonany że Ligia powinna się czuć uszczęśliwiona i  wyróżniona okazywanymi jej względami. Ucieczka Ligii wywołała w nim gniew, był gotowy ją zranić i ukarać. Uważał, że jako Rzymianin ma władzę na Ligią - zakładniczką Rzymu - i że jest mu ona winna posłuszeństwo. Jej opór potraktował jak wyzwanie. Był gotów użyć wobec niej siły, byle zaspokoić swoje pożądanie. Nie rozumiał jej religii. Była bowiem kompletnie inna od wszystkiego, co znał. Z czasem jego uczucia się zmieniły.  Wpłynęło na to przede wszystkim poznanie chrześcijan. To, że w chorobie okazali mu miłosierdzie, współczucie i troskę. Wielkie wrażenie wywarło na nim spotkanie z apostołem Piotrem. Zrozumiał, że Ligia go kocha, ale nie może zaakceptować jego stylu życia i wyznawanych przez niego wartości. Wszystko to sprawiło, że Marek całkowicie zmienił swoje usposobienie. Stał się chrześcijaninem. Przestał być porywczym, skłonnym do gniewu żołnierzem i stał się opanowanym,  zdolnym do prawdziwej miłości człowiekiem. Uczucia Winicjusza zmieniały się od zachwytu i pożądania, przez złość, gniew, żal, niepewność, zgryzotę, poświęcenie aż po szczęście i spełnienie. 

jaka była miłość Ligii do Winicjusza?      

Ligia - rzymska zakładniczka, wychowana przez Aulusa Plaucjusza i Pomponię Grecynę. Młoda i piękna dziewczyna. Gorąca wyznawczyni religii Chrystusa. Dobra, uczciwa, niewinna i pokorna. W jej postawie nie znajdujemy żadnego uchybienia, żadnej skazy, dlatego Ligia wydaje się mało rzeczywista, prawie nierealna. Jako postać literacka wydaję się jednowymiarowa, zbyt idealna, a co za tym idzie mało przekonująca. Ligia początkowo jest zauroczona Markiem. Najprawdopodobniej była to jej pierwsza młodzieńcza miłość. Choć Ligia pokochała Winicjusza to jednak była gotowa poświęcić swoją miłość w imię chrześcijańskich ideałów. System wartości, w jakim została wychowana, nie pozwolił jej zaakceptować tego, co zaproponował jej Winicjusz. Jej uczucia były pełne sprzeczności. Bała się, że kochając poganina, popełnia grzech. Dopiero apostoł Piotr rozwiał jej wątpliwości, zapewniając: "[...] wiedz, że nie masz winy w miłości twojej". Największym dowodem  miłości Ligii było uratowanie Markowi życia i opieka nad nim. Miłość Ligii od początku do końca była szczera, szlachetna i czysta.

zmiany jakie zaszły w Ligii i Marku pod wpływem łączącego ich uczucia 

Ligia

• dojrzała psychicznie i emocjonalnie

• miała okazję zastosować w życiu nauki Chrystusa: okazać miłosierdzie, przebaczyć krzywdy

• okazała się prawdziwą chrześcijanką, gotową oddać życie za wiarę

• miłość dała jej poczucie siły i spełnienia

Marek Winicjusz

• wyzbył się egoizmu i pychy

• poznał nową religię

• zrozumiał Ligię i jej system wartości

• z czasem dostrzegł w Ligii nie tylko piękno zewnętrzne

• przestał traktować z pogardą ludzi niższego stanu

• nauczył się panować nad gniewem

• stał się cierpliwy

• zrozumiał, że są wartości ważniejsze niż władza i bogactwo

• stał się chrześcijaninem

Poniżej mapa myśli z bohaterami Quo vadis. Przyjrzyjcie się strzałkom, wskazującym  na  istotne dla fabuły relacje, które  zachodzą  między bohaterami powieści.  W ramach powtórzenia spróbujcie je opisać. 

Quo vadis, Domine? (Dokąd idziesz, Panie?) te słowa pojawiają się w powieści dwukrotnie po raz pierwszy, gdy Piotr uchodząc z Rzymu spotyka Chrystusa:

Nagle rzucił się na kolana z wyciągniętymi przed się ramionami, a z ust jego wyrwał się okrzyk:

 - Chryste! Chryste!...

I przypadł głową do ziemi, jakby całował czyjeś stopy.

Długo trwało milczenie, po czym w ciszy ozwały się przerywane łkaniem słowa starca:

 - Quo vadis, Domine?

I nie słyszał odpowiedzi Nazariusz, lecz do uszu Piotrowych doszedł głos smutny i słodki, który rzekł:

 - Gdy ty opuszczasz lud mój, do Rzymu idę, by mnie ukrzyżowano raz wtóry.

Apostoł [...] powstał wreszcie, drżącymi rękoma podniósł kij pielgrzymi i nic nie mówiąc zawrócił ku siedmiu wzgórzom miasta.

Po raz drugi słowa Quo vadis, Domine? czytamy w epilogu powieści, we fragmencie, który przenosi nas do współczesności, by podkreślić fakt, że świat Nerona przeszedł do historii, a chrześcijaństwo trwa...

I tak minął Nero, jak mija wicher, burza, pożar, wojna lub mór, a bazylika Piotra panuje dotąd z wyżyn watykańskich miastu i światu. 

Wedle zaś dawnej bramy Kapeńskiej wznosi się dzisiaj maleńka kapliczka z zatartym nieco napisem:  Quo vadis, Domine?

W epilogu opisane sąd również okoliczności śmierci Nerona:

Nero przyłożył nóż do szyi, lecz kłuł się tylko dłonią bojaźliwą i widać było, że nigdy nie ośmieli się zagłębić ostrza. Wówczas niespodzianie Epafrodyt popchnął mu rękę i nóż wszedł aż po głownię, a jemu oczy wyszły na wierzch, straszne, ogromne, przerażone. 

— Przynoszę ci życie! — zawołał wchodząc centurion. 

— Za późno — odrzekł chrapliwym głosem Nero. 

Po czym dodał: 

— Oto jest wierność! W mgnieniu oka śmierć poczęła obejmować mu głowę. Krew z grubego karku bluzgała czarnym strumieniem na ogrodowe kwiaty. Nogi jego poczęły kopać ziemię — i skonał. 

Wierna Akte obwinęła go nazajutrz w kosztowne tkaniny i spaliła na przepełnionym wonnościami stosie. 

Słowa Nerona, o sobie samym, tuż przed śmiercią: 

Jakiż artysta ginie!

Słowa Apostoła  Piotra do Ligii i Winicjusza:

Miłujcie się w Panu i na chwałę Jego, albowiem nie masz grzechu w miłości waszej.

Słowa Marka o Ligii:

Aż raz o świcie zobaczyłem ją myjącą się w ogrodowej fontannie. I przysięgam ci na tę pianę, z której powstała Afrodyta, że promienie zorzy przechodziły na wylot przez jej ciało. Myślałem, że gdy słońce zejdzie ona rozpłynie się w świetle, jak rozpływa się jutrzenka.

Petroniusz o sobie samym:

Lubię książki [...], lubię poezję [...], lubię naczynia, gemmy [...] i wreszcie znalazłem Eunice. Mnie dobrze w domu, wśród arcydzieł.

Życzenia Petroniusza dla Winicjusza i Ligii:

Niech wam Sycylia zmieni się w ogród Hesperyd, niech polne, leśne i źródlane boginki sypią wam kwiaty po drodze, a po wszystkich akantach w kolumnach waszego domu niech gnieżdżą się białe gołębie.

Ćwiczenie czyni mistrza. Warto pisać i nie zrażać się błędami. Niektóre z nich mogą wywołać  serdeczny uśmiech. Zajrzyjmy do uczniowskich zeszytów. W ramach treningu spróbujcie te zdania skonstruować poprawnie.