Ramy czasowe polskiego romantyzmu: I połowa XIX wieku (1822 r. pierwsze wydanie Ballad i romansów Adama Mickiewicza - 1863 r. wybuch powstania styczniowego)

Czas ukazywania się cyklu dramatów pod wspólnym tytułem Dziady:

• 1823 r. Dziady cz. II i cz. IV (Dziady wileńsko - kowieńskie)

• 1832 r. Dziady cz. III (Dziady drezdeńskie)

• 1860 r. pośmiertne opublikowanie niedokończonej cz. I Dziadów (Dziady Widowisko)

Dziady są pewnego rodzaju kompozycją cykliczną: każda z części, zachowując całkowitą odrębność, związana jest z pozostałymi częściami tym samym tytułem, tą samą "ramą" obrzędową oraz tym samym - choć przekształconym - bohaterem.

wieszcz

Wśród pojęć związanych z romantyzmem i twórczością Adama Mickiewicza nie może zabraknąć określenia wieszcz. To poeta natchniony, prorok, duchowy przywódca narodu. W romantyzmie rola poety była uprzywilejowana, poeta to geniusz, jednostka wybitna, wyrastająca ponad przeciętność. Polacy za swoich wieszczów narodowych uznają trzech twórców: Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego. Coraz częściej  miano wieszcza przypisuje się również Cyprianowi Kamilowi Norwidowi.

rodzaj literacki: dramat

gatunek literacki: dramat romantyczny (gatunek synkretyczny)

miejsce akcji: miejsce samotne - ustronna kaplica, zapewne gdzieś w pobliżu cmentarza, miejsce zamknięte, bezpieczne, obszar sacrum (sfera świętości)

Zamknijcie drzwi od kaplicy

I stańcie dokoła truny

czas akcji: czas nocny - przed północą i po północy

Żadnej lampy, żadnej świecy.

W oknach zawieście całuny.

Niech księżyca jasność blada

Szczelinami tu nie wpada

Dziady to wedle słów samego poety  nazwa uroczystości obchodzonej dotąd między pospólstwem [...], na pamiątkę dziadów, czyli w ogólności zmarłych przodków. Uroczystość ta początkiem swoim sięga czasów pogańskich i zwała się niegdyś ucztą kozła, na której przewodniczył [...] Guślarz. 

W teraźniejszych czasach [współczesnych poecie], ponieważ światłe duchowieństwo i właściciele usiłowali wykorzenić zwyczaj połączony z zabobonnymi praktykami i zbytkiem częstokroć nagannym, pospólstwo więc święci Dziady tajemnie w kaplicach lub w pustych domach niedaleko cmentarza. Zastawia się tam pospolicie uczta z rozmaitego jadła, trunków, owoców i wywołują się dusze nieboszczyków.

Dziady nasze mają to szczególnie, iż obrzędy pogańskie pomieszane są z wyobrażeniami  religii chrześcijańskiej, zwłaszcza iż dzień zaduszny przypada około czasu tej uroczystości. Pospólstwo rozumie, iż potrawami, napojem i śpiewami przynosi ulgę duszom czyśćcowym.

Cel tak pobożny święta, miejsca samotne, czas nocny, obrzędy fantastyczne przemawiały niegdyś silnie do mojej imaginacji; [...], w tym wszystkim można było dostrzec pewne dążenie moralne i pewne nauki, gminnym sposobem zmysłowie przedstawiane. 

                                                                                                                                            Adam Mickiewicz 

słowo dziady w czterech odsłonach

• dziady - nazwa uroczystości poświęconej zmarłym (zaduszki, pominki) 

• dziady - zmarli przodkowie

• dziady - wędrowni żebracy

• Dziady - tytuł dramatu Adama Mickiewicza

motto

Autor Dziadów cz. II  wprowadza nas w klimat swojego dzieła, od początku podkreślając wagę wyobraźni i obrzędowości ludowej i ponownie obierając na motto swojego dzieła słowa z Hamleta W. Szekspira:

          Są dziwy w niebie i na ziemi, o których 

            ani śniło się waszym filozofom

Słowa Szekspira doskonale oddają nastrój utworu Adama Mickiewicza i od razu wprowadzają nas w klimat tajemniczości, zapowiadają wydarzenia niezwykłe, niemożliwe do racjonalnego wyjaśnienia. 

Na świecie istnieje wiele spraw, zjawisk, zdarzeń niezbadanych, są to wydarzenia, których nie sposób "objąć rozumem". Rzeczywistość, w której żyjemy ma wiele wymiarów. Słowa motta są wyrazem przekonania poety o możliwości przekraczania granic między światem materialnym i duchowym (co za chwilę nastąpi w obrzędzie dziadów).

po co motto? 

(nie tylko u Mickiewicza)

Motto jest swojego rodzaju kluczem do utworu. Pisarze umieszczają motta w swoich utworach z wielu powodów, między innymi po to:

• aby dopełnić znaczenie tytułu,

• aby ujawnić zamysł swojego dzieła,

• aby ukazać w przenośni (metaforze) myśl przewodnią swojego utworu,

• aby wprowadzić w problematykę swojej twórczości,

• aby zasygnalizować odwołanie się do określonej epoki literackiej,

• aby złożyć hołd, wyrazy uznania twórcy, którego  bardzo cenią.

elementy chrześcijańskie, pogańskie i antyczne 

Dziady to obrzęd sytuowany na pograniczu religii chrześcijańskiej i pogaństwa. Nic dziwnego zatem, że w Dziadach cz. II Mickiewicz łączy tradycje chrześcijańskie z elementami pogańskimi. W dramacie pojawiają się również motywy antyczne. 

Przywołanie dusz ma na celu złagodzenie ich pośmiertnych cierpień, zgromadzeni w kaplicy wierzą, że w ten sposób są w stanie  skrócić ich męczarnie. Dusze w zamian za pożywienie i modlitwę udzielają ludziom przestróg, z których płyną nauki moralne, mające uchronić żywych przed błędami popełnionymi przez zmarłych. Światy ziemski i pozaziemski przenikają się.

Każda z przywołanych dusz ma dla ludzi przestrogę, którą głośno wypowiada, a którą chór powtarza po to, aby słowa te dotarły do każdego ze zgromadzonych w kaplicy. Każda z przestróg zawiera  przekonanie płynące z moralności ludowej, że nie ma winy bez kary. Każda dotyczy jakiegoś aspektu ludzkiego życia.

Pełnię człowieczeństwa może osiągnąć tylko ten, kto:

• pozna wszystkie przejawy życia, zarówno troskę, ból, gorycz, smutek, cierpienie, żal, jak i radość, zadowolenie, szczęście,

• nie odmówi potrzebującym pomocy, będzie przejawiał troskę o drugiego człowieka, godność i dobro człowieka uzna za najwyższą wartość,

• odwzajemni ludzkie uczucia, obdarzy kogoś miłością.

Za prośbami duchów kryją się pewne ukryte treści. To o co proszą dusze jest symboliczne. 

kim są upiory?

Upiór - w dawnych wierzeniach ludowych: zmarły (w sposób gwałtowny lub przedwczesny, m. in. samobójca), który nocą wstaje z grobu; istota demoniczna (cechy charakterystyczne: czasowa niewidzialność, ciemne lub czerwone zabarwienie skóry, ognistość, skrzenie się). Najczęściej takie demony szkodziły ludziom (dusiły, wypijały krew, żywiły się ciałem ludzkim, straszyły jękiem, płaczem, zawodzeniem itp.) - a ludzie próbowali bronić się przed nimi rozmaitymi rytuałami.

Motyw upiora jest bardzo popularny w literaturze i w filmie, np.:

• bohater powieści Dracula Brama Stokera

• upiór z powieści Gastona Leroux Upiór w operze

• upiór pojawiający się w powieściach o Harrym Potterze Joanne K. Rowling

• upiory pierścienia we Władcy Pierścieni Tolkiena

• bohater filmu Belfegor - upiór Luwru Jeana-Paula Salome.

..... i na pewno w wielu innych znanych Wam utworach.

Krótkie przypomnienie cech dramatu jako rodzaju literackiego. Poniższy schemat pozwoli  uporządkować podstawową wiedzę o dramacie jako jednym z trzech rodzajów literackich, kolejny o dramacie romantycznym, czyli gatunku literackim.

Przy okazji przypomnijmy sobie pojęcie synkretyzmu rodzajowego. Synkretyzm rodzajowy to połączenie elementów liryki, epiki i dramatu w jednym utworze literackim. Aby mówić o gatunku synkretycznym trzeba odnaleźć w nim cechy, co najmniej, dwóch z trzech rodzajów literackich.

 słownictwo związane z pojęciem winy i kary

wina:

• ciężka, nieumyślna;

• poczuwać się do winy; mieć na sumieniu jakieś winy;

• darować komuś winę; uznać swoją winę;

• wziąć na siebie winę; (nie)poczuwać się do winy;

• oczyścić się z winy; być bez winy;

• na kimś ciąży wina; wina jest po czyjejś stronie

kara:

• dotkliwa, ciężka, przykładna, surowa, łagodna, zasłużona, sprawiedliwa

• kara dotyka, dosięga, omija, spotyka kogoś, wisi nad kimś;

• najwyższy (najniższy) wymiar kary;

• darować karę; złagodzić (zaostrzyć) karę;

• podlegać karze; ponieść karę; zasłużyć na karę;

• uniknąć kary

Ćwiczenie czyni mistrza. Warto pisać i nie zrażać się błędami. Niektóre z nich mogą wywołać  serdeczny uśmiech. Zajrzyjmy do uczniowskich zeszytów. W ramach treningu spróbujcie te zdania skonstruować poprawnie.