Historia szlachecka

• Historia to opowiadanie o wydarzeniach z przeszłości, tu znaczy po prostu opowiadanie, którego bohaterem jest szlachta.

• W poemacie możemy wyodrębnić bohatera tytułowego (Tadeusz Soplica), bohatera głównego (Jacek Soplica vel ksiądz Robak) oraz bohatera zbiorowego (szlachta)

• Trzy główne wątki to: spór o zamek między Soplicami a Horeszkami, perypetie miłosne (Zosia i Tadeusz, Telimena i jej romanse), losy Jacka Soplicy (wątek patriotyczny).

Z roku 1811 i 1812

• Czas, w którym rozgrywa się akcja utworu. Obejmuje kilka dni lata roku 1811 i jeden dzień wiosny roku 1812.

• W roku 1812 rozpoczyna się wyprawa Napoleona na Moskwę. Wojna, z którą Polacy, idący u boku wielkiego wodza, wiązali wielkie nadzieje na odzyskanie niepodległości. Spodziewali się, że wraz z Napoleonem pokonają Rosję, która była jednym z zaborców Rzeczypospolitej. Wyprawa zakończyła się porażką, odwrotem cesarza Francuzów i pogrzebaniem nadziei Polaków.

• Mickiewicz nie wspomina w poemacie o klęsce, zatrzymuje akcję  w momencie, gdy wszyscy Polacy są pełni nadziei i wierzą w odzyskanie niepodległości.

W dwunastu księgach

• Tytuły ksiąg: Gospodarstwo, Zamek, Umizgi, Dyplomatyka i łowy, Kłótnia, Zaścianek,  Rada, Zajazd, Bitwa, Emigracja. Jacek,  Rok 1812, Kochajmy się. Streszczenia zapowiadające wydarzenia akcji są nawiązaniem do wielkich dzieł literatury europejskiej  (np. Boska komedia, Dante Alighieri).

• Na księgi została podzielona Iliada - największy epos starożytności. Mickiewicz dzieląc Pana Tadeusza na księgi nawiązał do Iliady i reprezentowanego przez nią gatunku literackiego.

Wierszem

• Poemat został napisany trzynastozgłoskowcem (13 sylab w każdym wersie, ze średniówką po siódmej sylabie).

• Dzięki użyciu trzynastozgłoskowca, będącego nawiązaniem  do greckiego heksametru, Mickiewicz odwołuje się tradycji starożytnego poematu bohaterskiego, czyli eposów Homera.

rodzaj literacki: epika

gatunek literacki: epopeja narodowa (epos)

czas akcji: rozpoczyna się latem 1811 roku, kończy się wiosną roku 1812; retrospekcje, czyli przypomnienia sięgają do ostatniego ćwierćwiecza osiemnastego wieku; 

miejsce akcji: akcja rozgrywa się na Litwie we dworku w Soplicowie, w pobliskim zamku Horeszków, w karczmie Jankiela oraz w Dobrzynie (zaścianek Dobrzyńskich);

narracja: przez większą część utworu o zdarzeniach opowiada narrator wszechwiedzący, mówiący w trzeciej osobie, który na opisywany świat często spogląda z dystansem i poczuciem humoru; w toku opowiadania pojawiają się jednak odstępstwa od tej reguły, pojawia się narracja pierwszoosobowa, co wskazuje na emocjonalne zaangażowanie osoby mówiącej; przypomina ona sposób wypowiadania się podmiotu lirycznego (szczególnie w Inwokacji i Epilogu), ale nie tylko:

Tymczasem przenoś moję duszę utęsknioną

Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych,

                                                                     Inwokacja

Chciałem pominąć, ptak małego lotu,

Pominąć strefy ulewy i grzmotu

I szukać tylko cienia i pogody,

Wieki dzieciństwa, domowe zagrody...

                                                          Epilog

I ja tam z gośćmi byłem, miód i wino piłem,

A com widział i słyszał, w księgi umieściłem. 

                                                              Księga XII

Niekiedy Mickiewicz rolę narratora powierza samym bohaterom, zwłaszcza w ich dłuższych opowieściach (przemowa Gerwazego, spowiedź Jacka Soplicy, gawędy gości, historie snute przez Wojskiego).

Świat przedstawiony w Panu Tadeuszu to świat wyizolowany, stworzony przez Mickiewicza tak, aby nie rozpraszał czytelnika i pozwolił skoncentrować uwagę na tym, co najistotniejsze: na losach bohaterów, na pięknie ojczyzny oraz na nadziei Polaków na odzyskanie niepodległości. Jednocześnie jest to świat niezwykle barwny, dynamiczny, który jawi się nam jako idylla (sielanka), która odchodzi w przeszłość, a my z żalem ją żegnamy. 

Soplicowo to miejsce szczególne, które skupia wszystkie dawne tradycje szlacheckie, gdzie pielęgnuje się staropolskie zwyczaje, przestrzega etykiety i kultywuje stare obrzędy (np. grzybobranie). Miejsce, w którym nawet przedmioty odgrywają znaczącą rolę i przypominają mieszkańcom i gościom kim są i jak powinni się zachowywać.

Wpadam do Soplicowa, jak w centrum polszczyzny;

Tam się człowiek napije, nadysze Ojczyzny! 

Karczma Jankiela:

• dwie karczmy stały po dwóch stronach drogi; stara należała do Horeszków i główną postacią był w niej Gerwazy; nową wybudował Sędzia i w niej prym wiódł Protazy;

• karczma Soplicy wybudowana w stylu od Żydów dziedzicznym; w środku podzielona na część dla kobiet i podróżnych oraz część dla mężczyzn; 

• ważne miejsce dla działalności spiskowej ks. Robaka; odgrywała również istotna rolę w życiu wsi, tutaj spotykali się mężczyźni, by podyskutować o polityce lub polowaniu.

Zaścianek Dobrzyńskich:

• Dobrzyńscy to zubożała szlachta, która musi pracować na swoje utrzymanie jak chłopi; ich domy noszą widoczne ślady biedy;

• dom starego Macieja Dobrzyńskiego (seniora rodu) znajduje się w centrum wsi;

• nad drzwiami wiszą herby, które przypominają o szlacheckim pochodzeniu rodziny;

Wydarzenia historyczne chociaż obecne na kartach utworu nie burzą harmonii Soplicowa, które stanowi swoisty mikrokosmos wykreowany przez autora.

W Panu Tadeuszu Soplicowo zostało ukazane jako polska arkadia. Ta idealizacja kraju lat dziecinnych spowodowana była nostalgią za bezpowrotnie utraconą ojczyzną.

Przy okazji powtórka z pojęć:

arkadia (Arkadia) - raj, kraina szczęśliwości, w której panuje spokój, ład; (od: Arkadia - historyczna kraina w Grecji, opisywana przez poetów jako sielankowy kraj ładu i spokoju);

nostalgia - silna tęsknota, zwłaszcza za krajem ojczystym;

idealizacja - przedstawianie czegoś jako dużo lepszego niż w rzeczywistości;

Właśnie członkowie tej grupy przedstawiani są jako przekaziciele tradycji. Największym z nich, nieomal żywą księgą polskich zwyczajów jest Sędzia, który zarówno słowem, jak i zachowaniem wyraża ciągłość tradycji i obyczajów polskich. Podobną rolę spełnia w utworze Wojski, który w rozmowie z gen. Dąbrowskim przedstawia historię  sejmiku szlacheckiego, podkreślając naukę dotyczącą kwestii wiary i wolności:

Dopóki wiara kwitła, szanowano prawa,

Była wolność z porządkiem i z dostatkiem sława!

Istotny jest także fakt, kto przejmie tę tradycję. Widać wyraźnie, że młoda magnateria nie nadaje się do tego (Hrabia zbyt koncentruje się na sobie, bez namysłu naśladuje obce mody, przedkłada krajobrazy włoskie nad polskie). Dlatego też rola ta przypadnie w udziale Tadeuszowi (to z niego po namyśle przykład weźmie Hrabia, decydując się walczyć dla ojczyzny). 

Tadeusz jest reprezentantem pokolenia, które ma przejąć tradycje dawnej Polski. Przy czym Mickiewicz podkreśla się, że pewne zmiany są nieuniknione, jak na przykład konieczność zmiany ustroju społecznego. Uwłaszczenie chłopów przez Tadeusza i Zosię to przykład i początek  zmiany, która powinna nastąpić.  W obrazie  szlachty pragnął poeta ukazać to, co najlepsze, najwznioślejsze, za czym rodzi się tęsknota. Bohaterowie wyrażają pozytywne wartości, które należy ocalić od zapomnienia. 

Ród Sopliców:

Sędzia

• stryj Tadeusza Soplicy, kocha Tadeusza jak syna, nie szczędzi pieniędzy na jego edukację;

• jest dobrym gospodarzem, dba o służbę oraz pracujących na polach chłopów, osobiście dogląda prac w gospodarstwie;

• strzeże przestrzeganie tradycji w swoim domu, uważa to za swoje najważniejsze zadanie;

• przestrzega etykiety, uważa, że młodzież powinna uczyć się w szkole grzeczności;

• jest honorowy; nie chce zgody z Hrabią, gdyż Soplicowie zawsze dochodzili swoich praw, ale dla dobra ojczyzny i powodzenia planowanego powstania zgadza się na pojednanie pod warunkiem, że krewny Horeszków pierwszy przeprosi go za zniewagę;

• jest walecznym i prawym człowiekiem, cieszy się szacunkiem i zaufaniem swojego otoczenia;

Jacek Soplica

• brat Sędziego;

• ojciec Tadeusza Soplicy;

• główny bohater utworu (o którym opowiemy bardziej szczegółowo w innym miejscu);

• w większości ksiąg Jacek występuje jako ksiądz Robak;

Tadeusz Soplica

• bratanek Sędziego

• syn Jacka Soplicy

• wychowywany przez Sędziego; znajduje się również pod opieką księdza Robaka;

• ma około 20 lat;

• imię zawdzięczał Tadeuszowi Kościuszce (Bo tak nazywano młodzieńca, który nosił Kościuszkowskie miano na pamiątkę, że w czasie wojny się urodził.);

• tytułowy bohater utworu, o którym będzie jeszcze mowa;

Wojski Hreczecha

• daleki krewny i przyjaciel domu Sopliców;

• pod nieobecność Sędziego przejmuje obowiązki pana domu;

• znawca polowań;

• słynie z zaniechanej na Litwie sztuki rzucania nożem;

• jest odważny, co udowadnia w trakcie zajazdu;

• do perfekcji opanował sztukę grania na rogu;

Telimena

• opiekunka Zosi;

• piękna kobieta, lubi być w centrum uwagi (celowo spóźnia się na posiłki, uczty, aby jej wejście zostało zauważone);

• jest kobietą dojrzałą (czego o dziwo Tadeusz na początku nie zauważa);

• ubiera się wytwornie, kokietuje mężczyzn;

• kosmopolitka, wielbicielka francuskiej mody i lwica salonowa, 

• szuka męża, ostatecznie po wielu perypetiach (romans z Tadeuszem, zaloty do  Hrabiego) zostaje żoną Rejenta;

• właścicielka biurka, w którym przechowuje wiele nieoczywistych przedmiotów (np. toaletę Zosi na jej debiut w soplicowskim salonie); 

Woźny Protazy Brzechalski

• Woźny w Soplicowie, ostatni w Litwie Woźny Trybunału;

• jeden z nielicznych, który potrafi poprawnie zakładać stary pas szlachecki;

• odwieczny wróg Gerwazego, ale w finale epopei godzi się z nim i rozprawia o przeszłości;

Goście w Soplicowie:

Podkomorzy

• gość najbardziej dostojny zajmujący "najwyższe" miejsce za stołem;

• przebywa w Soplicowie z żoną i dwiema córkami Różą i Anną (ma nadzieję, że którąś z nich Tadeusz wybierze na żonę);

• szczyci się poważaniem innych, jest autorytetem dla Sędziego; podobnie jak Sędzia ubolewa nad brakiem wychowania współczesnej młodzieży oraz krytykuje uleganie zagranicznym modom;

• chętnie udziela wielu rad, np. na temat odpowiedniego zachowania przy stole;

• do Soplicowa przybył rozstrzygnąć spór o zamek;

• poprowadził poloneza w pierwszej parze z Zosią: Ach, to może ostatni! patrzcie, patrzcie, młodzi / Może ostatni, co tak poloneza wodzi;

• właściciel tabakiery z wizerunkiem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (dar od samego króla);

Rejent Bolesta

• gość Sopliców;

• dawniej był adwokatem;

• prowadzi zawzięty spór z Asesorem o to, czyj chart jest szybszy i lepszy w polowaniu (ostatecznie godzi ich Wojski);

• dumny właściciel charta Kusego i Sagalasówki (strzelba, broń myśliwska);

• żeni się z Telimeną, na której prośbę nie nosi już polskiego kontusza, ale francuski frak;

Asesor

• gość w Soplicowie;

• ma cięty język (naraża się Tadeuszowi, ponieważ dogryza Telimenie, nazywając ją "cioteczką" i tym samym wytykając jej dojrzały wiek);

• kłóci się z Rejentem o to, czyj chart jest zwinniejszy i skuteczniejszy w łowach (spór rozstrzyga Wojski i godzi zwaśnione strony);

• dumny właściciel charta Sokoła i Sanguszkówki (strzelba)

• podkochuje się w Telimenie, lecz w końcu żeni się z Teklą Hreczeszanką (córką Wojskiego);

Ród Horeszków

Stolnik

• występuje we wspomnieniach innych osób;

• patriota, popierał Konstytucję 3 Maja, przez co Rosjanie napadli na jego zamek;

• miał wysoką pozycję, chciał przewodzić szlachcie, dlatego zabiegał o względy szlachciców również młodego Jacka Soplicy (w rzeczywistości zabiegał o tzw. "kreski", czyli głosy na sejmikach)

• był wyniosłym, dumnym człowiekiem, uważał się za lepszego od innych;

• ojciec Ewy Horeszko, w której zakochał się z wzajemnością Jacek Soplica; Stolnik udawał, że nie widzi rodzącego się uczucia między Jackiem i Ewą, przewidział dla Ewy innego męża, bogatszego i bardziej wpływowego od Soplicy;

• został zastrzelony przez odtrąconego i upokorzonego Jacka Soplicę, co zapoczątkowało upadek rodu Horeszków;

Ewa Horeszko

• córka Stolnika; w utworze występuje  w retrospekcji;

• zakochana w Jacku Soplicy;

• z woli ojca poślubiła Wojewodę;

• urodziła córkę Zosię;

• po śmierci ojca i najeździe Moskali na zamek została zesłana na Syberię, gdzie wkrótce zmarła;

Zosia

• córka Ewy Horeszko, wnuczka Stolnika;

• wychowuje ją Sędzia, a pieniądze na jej wychowanie łoży Jacek Soplica;

• młoda dziewczyna, ma 14 lat; śliczna, promieniująca młodością i niewinnością;

• na początku nieśmiała, płochliwa;

• kocha Tadeusza z wzajemnością;

• zaręcza się z Tadeuszem po jego powrocie z emigracji, jest wtedy o rok starsza, dojrzalsza i pewniejsza siebie;

• na uroczystość zaręczyn ubiera strój narodowy (co bardzo nie podoba się Telimenie), okazuje się, że to świetna decyzja, wszyscy są zachwyceni jej wyborem i tym jak się prezentuje;

• jest młodą, dzielną kobietą, nie boi się pracy w gospodarstwie i chętnie zgadza się na proponowane przez Tadeusza uwłaszczenie chłopów;

Hrabia

• daleki krewny Horeszków;

• przystojny, o pociągłej twarzy, długich włosach i niebieskich oczach;

• procesuje się z Sędzią o zamek Horeszków, gdyż jest zachwycony gotycką budowlą; remont wymaga jednak sporych nakładów finansowych dlatego jest gotowy zawrzeć ugodę; zmienia zdanie pod wpływem opowiadania Gerwazego, zachwycony mroczną historią, która rozegrała się na zamku postanawia bronić honoru rodziny i walczyć o zamek;

• ludzie szanują go, jest dobry dla innych;

• ma spore poparcie wśród szlachty dlatego Robakowi zależy, aby pogodził się z Sędzią w obliczu zbliżającego się powstania i wojny;

• jest niepunktualny, lubi długo spać;

• jest dość ekscentryczny; uważany za dziwaka, często ulega zmiennym nastrojom, lubi widoki niezwykłe i nowe, które nazywa romansowemi. Sam też twierdzi, że ma głowę romansową;

• lubi niesamowite historie i chciałby je wcielać w życie;

• uważa się za znawcę sztuki, sam też często rysuje;

• propaguje modę na wzór francuski i angielski; wnosi do Soplicowa powiew nowoczesności;

• deklaruje uczucie do Telimeny, ale gdy musi podjąć decyzję o zaręczynach wycofuje się; małżeństwo jest dla niego niepotrzebnym łańcuchem;

• gdy dowiaduje się, że Tadeusz zaciąga się do wojska, idzie w jego ślady; tworzy pułk, który dzielnie walczy, za co zostaje mianowany pułkownikiem;

Gerwazy

• ostatni z Horeszki dworzanów; herbu Półkozic;

• tytułuje się Klucznikiem, lecz nazywają go "Mopanku" (od jego ulubionego powiedzenia), "Szczerbcem" (całą łysinę miał w szczerbach) lub "Rębajło" (od swych talentów szermierczych);

• nosi za pasem pęk kluczy; wstawił do zamku dwie pary drzwi, które ciągle zamyka i otwiera; mieszka w jednym z pustych pokoi;

• dawniej słynął z poczucia humoru, lecz po śmierci Stolnika się zmienił, spochmurniał i sposępniał;

• wojuje rapierem, który nosi nazwę Scyzoryk;

• szanuje Hrabiego i widzi w sojuszu z nim szansę na dokonanie upragnionej zemsty na Soplicach;

• namawia ostatniego krewnego Horeszków do zorganizowania zajazdu na Sopliców, przez co przyspiesza powstańcze plany Robaka;

• wysłuchuje spowiedzi Jacka Soplicy i wyjawia, że Stolnik przed śmiercią wybaczył Jackowi, ale on z zemsty i bólu nigdy  nikomu o tym nie wspomniał;

Pozostali bohaterowie utworu

Jankiel

• Żyd i dobry Polak, znany z uczciwości, prowadzi karczmę Sopliców;

• jest powszechnie lubiany i szanowany;

• ma długą siwą brodę; chodzi ubrany w długi do ziemi szarafan przepasany czarnym, jedwabnym pasem;

• słynie z muzycznego talentu, gdyż pięknie gra na cymbałach;

• bardzo szanuje księdza Robaka;

Maciej Dobrzyński

• zwany Maćkiem nad Maćkami, głowa rodziny Dobrzyńskich, ma 72 lata;

• jest dziarskim starcem niskiego wzrostu;

• walczy karabelą, którą nazywa Rózeczką;

• jest patriotą, cieszy się uznaniem ze względu na swoją mądrość oraz znajomość tradycji i historii;

• nie lubi udzielać rad i rzadko to robi;

Dobrzyńscy

• mieszkańcy zaścianka Dobrzyńskich znani z różnych przydomków, np. Kropidło czy Brzytewka; wszyscy słyną z odwagi;

Major Płut

• prawdopodobnie zruszczony Polak. przełożony Rykowa;

• w czasie interwencji w Soplicowie prosi Telimenę do tańca, a gdy kobieta nie zgadza się całuje ją w ramię; za tę zniewagę Tadeusz wymierza mu policzek i chce się z nim pojedynkować; 

• po zwycięstwie szlachty ukrywa się w krzakach, a następnie ucieka po kryjomu;

• Gerwazy sugeruje, że go zabił i ukrył ciało;

Kapitan Ryków

• typ "dobrego Rosjanina"; 

• przed interwencją pozostawał w dobrych stosunkach z  Soplicami, których darzy szacunkiem;

• po przegranej walce godzi się na kompromis i zatarcie śladów zajazdu;

Bohater tytułowy nie musi oznaczać głównego bohatera utworu i tak właśnie jest w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza. Tadeusz nie jest kluczową postacią w dziele, ale mimo to odgrywa ważną i znaczącą rolę. Odwzajemnione uczucie Tadeusza do Zosi sprawia, że spór o zamek ustaje, a długoletni konflikt i wzajemna niechęć, a nawet nienawiść wygasają. Dzięki temu ostatnia księga może nosić znamienny tytuł Kochajmy się, co we współczesnym języku znaczy po prostu "happy end", czyli to co czytelnicy lubią najbardziej: szczęśliwe zakończenie.

Tadeusz Soplica

I. Powrót do domu

 Po skończonej nauce w Wilnie Tadeusz wraca do Soplicowa. Dawne kąty wydają mu się mniejsze i nie tak piękne jak w dzieciństwie. Uzmysławia sobie, że nie tylko urósł, ale także wydoroślał. W nauce Tadeusz nie zrobił większych postępów choć stryj (Sędzia) nie żałował pieniędzy na jego wykształcenie. Według wyrażonej w testamencie woli ojca (Jacek Soplica) Tadeusz miał zacząć karierę w wojsku. Sędzia jednak zmienił zdanie i poprosił bratanka o powrót do domu, by go ożenić. Obiecał dać mu mały majątek, a potem całe Soplicowo. 

Tadeusz wraca do domu z myślą o dobrej zabawie i swobodzie, której brakowało mu w Wilnie. Czuje się rześki i silny. Wie, że jest przystojny i podoba się kobietom, więc chce z tego korzystać: Ma postać kształtną i wysoką, [...] ramiona silne, [...] pierś szeroką, czym już niebawem zwróci uwagę Telimeny. 

Tymczasem pod oknem swojego dawnego pokoju spostrzega smukłą kobiecą postać w białej porannej sukience. Zaciekawiony i poruszony zastanawia się kim jest tajemnicza piękność.

II. Romans i miłość

Przy kolacji intryguje go puste miejsce przy stole, zastanawia się kto usiądzie obok niego. Nie zabawia siedzących obok niego dam, co bardzo nie podoba się Podkomorzemu. W końcu wchodzi Telimena i siada przy Tadeuszu, od tej chwili bohater jest nią oczarowany, skupia na niej całą swoją uwagę, co bardzo pochlebia kobiecie. Wdają się w rozmowę, w której szybko na jaw wychodzą braki młodzieńca w wykształceniu, gdy Telimena wypytuje go o sztukę i literaturę (jąkał się jak żaczek przed nauczycielem). Sprytna kobieta szybko zmienia temat, nie chcąc spłoszyć młodzieńca, który coraz bardziej jej się podoba. Tadeusz nie może oderwać oczu od Telimeny, jest przekonany, że to właśnie ją widział po przyjeździe do Soplicowa. Obfite kształty Telimeny oraz inny kolor włosów tłumaczy innym ubiorem i światłem, nie może tylko zrozumieć różnicy wieku, gdyż postać z ogrodu wydawała mu się młodziutka, ale nie zaprząta sobie tym długo głowy (bo młodzieńcowi młodą każda jest kobieta). Tadeusz ulega urodzie i kokieterii Telimeny i wdaje się  w romans.

W końcu na jednej z kolacji zauważa Zosię i orientuje się, że to ją widział zaraz po przyjeździe do Soplicowa. Zmienia nastawienie do Telimeny.  Zauważa to czego wcześniej nie dostrzegał: przypudrowaną twarz, pomalowane różem policzki, piegi i zmarszczki kochanki. Staje się wobec niej opryskliwy i nieprzyjemny, jednak po jakimś czasie opamiętuje się. Zdaje sobie sprawę, że nie powinien winić Telimeny za swoją pomyłkę. Romans jest zakończony. Tadeusz uświadamia sobie, że od początku był zakochany w Zosi.

II.  Zajazd i emigracja

W trakcie polowania na niedźwiedzia Tadeusz nie trafia w atakującego go zwierza, czego bardzo się wstydzi. Z opresji ratuje go ksiądz Robak. Natomiast podczas zajazdu Dobrzyńskich, a potem Moskali na Soplicowo młodzieniec pokazuje swoje umiejętności strzeleckie i z łatwością wywiązuje się z powierzonych mu przez bernardyna zadań, świetnie rozumie jego polecenia i wykonuje je z widocznym skutkiem. Z powodu zaciekłej walki z Moskalami musi emigrować i zaciąga się do legionów. Gdy Sędzia mówi mu, że powinien poprosić Zosię o rękę Tadeusz nie chce wiązać dziewczyny słowem i wymagać od niej wierności, skoro sam nie potrafił jej dochować, wdając się w romans z Telimeną. Mimo że Zosia jest mu przychylna pragnie zasłużyć na jej miłości, walcząc za ojczyznę. Tak też się dzieje. Po powrocie z Księstwa Tadeusz prosi Zosię o rękę i zostaje przyjęty. Jest z tego powodu bardzo szczęśliwy.

III. Uczta i decyzja o uwłaszczeniu

W Soplicowie odbywa się uczta z okazji zaręczyn trzech par: Tadeusza i Zosi, Asesora i Tekli Hreczeszanki oraz Telimeny i Rejenta. Podczas tej uroczystości Tadeusz prosi Zosię, by zgodziła się uwolnić chłopów od pańszczyzny, na co dziewczyna z ochotą przystaje. Decyzja młodych wpłynie na ich status materialny, ale Zosi to nie przeraża, jest gotowa pracować razem z Tadeuszem. Wtedy Gerwazy oświadcza, że wie gdzie jest ukryty skarb Stolnika, który należy się Zosi, więc nigdy nie zaznają biedy.  Decyzja Tadeusza (poparta przez Zosię) świadczy o dojrzałości bohatera, nie jest już młodym chłopakiem goniącym za przyjemnościami, stał się mężczyzną odpowiedzialnym nie tylko za siebie, ale również za innych. Tadeusz reprezentuje w utworze pogląd o konieczności i nieuchronności zmian w myśleniu szlachty o Polsce, aby Rzeczpospolita się odrodziła, stosunki społeczne muszą się zmienić (czego potwierdzeniem jest decyzja o uwłaszczeniu chłopów). 

Głównym bohaterem Pana Tadeusza jest niewątpliwie Jacek Soplica, który w pewnym momencie swojego życia przywdział mnisi habit i przyjął przydomek Robak. Dlaczego?

Jacek Soplica

• przydomek Wąsal albo Wojewoda (ze względu na znaczenie w województwie, czyli w okolicy);

• młody i przystojny awanturnik, prowadził hulaszcze życie, lecz miał posłuch u szlachty i cieszył się jej zaufaniem, dlatego Stolnik Horeszko zabiegał o jego przyjaźń, a co za tym idzie cenne głosy na sejmikach, które Jacek mógł dla niego pozyskać;

• zakochany z wzajemnością w Ewie Horeszkównie, lecz Stolnik podał mu czarną polewkę i oddał rękę córki Wojewodzie;

• po zaręczynach Ewy ożenił się z pierwszą napotkaną kobietą, która urodziła mu syna Tadeusza: Jacek pił i powoli zaczął się staczać; wkrótce zmarła jego żona;

•  w czasie napaści Moskali na zamek Horeszki zabił z zemsty i rozgoryczenia Stolnika, przez co oskarżono go o zdradę i popieranie Rosjan; 

• Jacek wyjechał do Rzymu, tam przeszedł wewnętrzną przemianę, postanowił naprawić błędy młodości i odkupić grzechy; wstąpił do zakonu bernardynów i odtąd występuje jako ksiądz Robak.

Ksiądz Robak

• bernardyn, lecz nie przebywa w zakonie, twarz zasłania kapturem;

• jest tajnym emisariuszem;

• nad prawym uchem ma głęboką i długą bliznę a w brodzie ślad niedawny lancy lub postrzału;

• uwagę zwraca żołnierskie zachowanie zakonnika, często wymyka się w nocy, odbiera i wysyła tajemnicze pisma, spiskuje ze szlachtą i chłopami;

• cieszy się zaufaniem Jankiela; z ich rozmów wynika, że znają się od dawna;

• planuje powstanie na Litwie, które miałoby pomóc Napoleonowi w wojnie z Rosjanami;

• działa w tajemnicy, nie oczekuje uznania za swoje czyny, chce się w ten sposób zrehabilitować;

• w obliczu zbliżającej się śmierci nie decyduje się ujawnić przed Tadeuszem swojej prawdziwej tożsamości, przez co syn traci szansę na poznanie ojca;

• w czasie spowiedzi wyjawia Klucznikowi (Gerwazemu), kim jest i prosi o przebaczenie; 

• umiera w poczuciu dobrze spełnionego obowiązku;

Etapy życia Jacka Soplicy

I. Awanturnicza młodość

Jacek jako młody szlachcic żył tak jak uważał za stosowne, prowadził hulaszczy tryb życia, był skory do zabawy oraz do bójki, ale cieszył się poważaniem wśród szlachty. Był częstym gościem na zamku Stolnika, zakochał się w jego córce Ewie. Magnat postępował obłudnie, udawał przyjaźń, zwodził Wąsala, bo zależało mu na jego poparciu na sejmikach.  Ostatecznie oddał córkę innemu. Jacek czuł się oszukany przez Stolnika.

II. Błędy i ich konsekwencje

Po odrzuceniu przez Stolnika i utracie ukochanej  zrozpaczony Jacek postanowił zapomnieć o Ewie, ożenił się z inną szlachcianką (matką Tadeusza), ale nie potrafił być dla niej dobrym mężem, kobieta niedługo umarła. Jacek pił i zaczął się staczać. Nie potrafił zapomnieć o krzywdzie wyrządzonej mu przez Stolnika i o swoim uczuciu do Ewy. Zaślepiony nienawiścią zastrzelił Stolnika. Posądzony o zmowę z Moskalami  i zdradę ojczyzny wyjechał z kraju.

III. Pokuta i pośmiertna rehabilitacja

Soplica odmienił swoje życie, brał udział w licznych walkach (walczył pod Somosierrą, pod Jeną), był więziony przez wszystkich trzech zaborców. Wstąpił do zakonu bernardynów i jako ksiądz Robak powrócił na Litwę, aby pomóc w przygotowaniu powstania. Był emisariuszem, z narażeniem życia przewoził tajne dokumenty. Przez cały czas opiekował się swoim synem Tadeuszem oraz wnuczką Stolnika Zosią (osieroconą córką Ewy). Zmarł od ran po postrzale, gdy uratował Hrabiego - ostatniego z Horeszków. Przed śmiercią “wyspowiadał” się przed Gerwazym na czym bardzo mu zależało; dowiedział się, że Stolnik wybaczył mu popełnioną zbrodnię. Sam Napoleon Bonaparte przyznał mu Legię Honorową za jego męstwo i bohaterskie czyny. Po pogrzebie Soplicy Podkomorzy ogłasza, iż wszystkie czyny Jacka Soplicy zostały mu wybaczone i on sam  został zrehabilitowany i przywrócony do czci.  Ktokolwiek będzie podważał jego dobre imię, narazi się na konsekwencje prawne.

Losy Jacka Soplicy

wersja 01

Przemowa Gerwazego

Klucznik opowiada Hrabiemu losy Jacka Soplicy w konkretnym celu. Chce przekonać krewnego Horeszków do zmiany decyzji w sprawie zamku (Hrabia chce pójść na ugodę z Soplicami). Jego opowieść ma charakter przemowy.

Gerwazy stawia tezę:

• Nie masz zgody, Mopanku, pomiędzy Soplicą I krwią Horeszków! 

Pozyskuje przychylność słuchacza:

• przypomnienie Hrabiemu o związkach krwi, wcześniejsze odpowiednie ukazanie dawnej świetności i obecnej ruiny zamku. 

Przedstawia związane ze sprawą postaci i  wydarzenia:

• opis postaci Stolnika i Jacka oraz ich wzajemnych powiązań. 

Przywołuje argumenty:

• ukazanie działań wspomnianych bohaterów, które można potraktować jako argumenty potwierdzające tezę. 

Na koniec Klucznik podaje wnioski, apeluje do emocji słuchacza, narzuca mu określoną ocenę i postawę wobec sprawy:

• ukazanie niesprawiedliwości losu (pomyślność Sędziego), skontrastowanie dwóch postaw: Gerwazego, który ma zamiar bronić zamku, mimo iż nie jest synem mścicielem, i Hrabiego, który – choć krewny – nie broni honoru swego rodu i dąży do ugody z wrogiem.

Pod wpływem mowy Gerwazego Hrabia zmienia swoje zdanie. Nie chce już ugody z Sędzią. Jest gotowy ruszać na Sopliców:

Tak! Muszę zerwać wszelkie z Soplicą układy,

Choćby do pistoletów przyszło lub do szpady!

Honor każe". 

Chociaż Hrabia ma Gerwazego za słabego mówcę (Szkoda, że masz niewielki dar opowiadania.) to trudno brać jego opinię poważnie. Klucznik okazuje się utalentowanym i przede wszystkim skutecznym mówcą. Gerwazy dramatyzuje swoją opowieść, narracja to zwalnia, to przyspiesza, barwnie opowiedziana oddziałuje na wyobraźnię słuchacza, potrafi go zainteresować. Stary sługa uderza w słaby punkt Hrabiego, uwielbiającego romantyczne historie rozgrywające się w niezwykłej scenerii. Gra na jego ambicji i honorze. Krewny Horeszków łatwo daje się manipulować. 

W wersji Gerwazego pojawiają się komentarze i oceny, wydaje się być  subiektywny i zaślepiony chęcią zemsty, nie potrafi zdobyć się na obiektywną ocenę sytuacji, np.

Jacek Soplica, zwany Wojewodą przez żart, wzbił się w dumę, uroiło mu się, do zamku nieproszony coraz częściej jeździł, podobno Stolnikównie wpadł Soplica w oko.

W swojej mowie Gerwazy stosuje słownictwo nacechowane pozytywnie i negatywnie. W dobrym świetle przedstawia Stolnika (bogacz, potężny, pobożny, prawy, ojciec włościan, brat szlachty ), a w złym Jacka Soplicę (paliwoda, kłótnik, łotr, zbójca).

Klucznik wpływa na słuchacza nie tylko słowami, używa mowy ciała i innych środków pozajęzykowych, np.

Tu wszedłszy starzec głowę zadumaną skłonił

I twarz zakrył rękami, a gdy ją odsłonił,

Miała wyraz żałości wielkiej i rozpaczy.

-------------------------------------------------

 [...] chwilę trwało to milczenie.

Przerwał je starzec, trzęsąc wzniesioną prawicą

--------------------------------------------------------

Tu Gerwazy umilknął i łzami się zalał; 

wersja 02

Spowiedź Jacka

Na łożu śmierci Jacek postanawia opowiedzieć swoje losy bratu i Gerwazemu, na którego przebaczeniu zależy mu najbardziej, które chce uzyskać, by zmazać ciążącą na nim winę zbrodni. Wie, że Gerwazy jest nieprzejednany w swojej nienawiści, mimo to podejmuje próbę, od której zależy spokój jego duszy. Jacek szczerze opowiada swoje losy, nie wybiela się i nie próbuje wzbudzać litości u słuchaczy, nie podkreśla swoich zasług dla ojczyzny i nie oczekuje uznania. W swojej opowieści stara się być obiektywny, ma świadomość, że tylko szczere wyznanie i autentyczna skrucha mogą sprawić, że Klucznik mu przebaczy. Mówi chwilami nieskładnie, często przerywa. Umiera i wie, że czas działa na jego niekorzyść. Musi znaleźć siły, by swoją spowiedź dokończyć.

A Jacek mówił coraz wolniejszymi słowy

i często zarywał się:                                                                                

 Wszak sam wiesz, Gerwazeńku, jak Stolnik zapraszał 

Często mnie na biesiady; zdrowie moje wnaszał, 

Krzyczał nieraz, do góry podniósłszy szklenicę, 

Że nie miał przyjaciela nad Jacka Soplicę;      

Żeby już raz otwarcie był mnie zrekuzował, 

Bo znał nasze uczucia; gdyby nie przyjmował 

Mych odwiedzin; to kto wie? może bym odjechał, 

Pogniewał się, połajał, w końcu go zaniechał. 

Ale on, chytrze dumny, wpadł na koncept nowy: 

Udawał, że mu nawet nie przyszło do głowy, 

Żeby ja mógł się starać o związek takowy.    

 „W końcu, sam już nie wiedząc, jak sobie poradzić, 

Umyśliłem ze szlachty mały pułk zgromadzić 

I opuścić na zawsze powiat i Ojczyznę, 

Wynieść się gdzie na Moskwę lub na Tatarszczyznę 

I zacząć wojnę.     

 Stolnik rzekł: «Panie Soplica, Właśnie przyjechał do mnie swat Kasztelanica; 

Ty jesteś mój przyjaciel, cóż ty mówisz na to? 

Wiesz Wasze, że mam córkę piękną i bogatą, […] 

" Nie pamiętam już zgoła, co mu na to rzekłem, 

Podobno nic – na konia wsiadłem i uciekłem!”

[…] i – jam się ożenił Z pierwszą, którąm napotkał dziewczyną ubogą! 

Źlem zrobił – jakże byłem ukarany srogo! 

Nie kochałem jej. Biedna matka Tadeusza,

[…] darmom siebie musił Zająć się gospodarstwem albo interesem; 

Wszystko na próżno! Zemsty opętany biesem, 

Zły, opryskliwy, znaleźć nie mogłem pociechy 

W niczem na świecie – 

i tak z grzechów w nowe grzechy... 

Zacząłem pić.

„Jeździłem koło zamku; ile biesów w głowie 

I w sercu miałem, kto ich imiona wypowie![…] 

Pomyśl o zemście, to wnet szatan broń podsunie. 

Ledwiem pomyślił, szatan nasyła Moskali. 

Stałem patrząc; wiesz, jak wasz zamek szturmowali.

Wtem ujrzałem, poznałem: wystąpił na ganek 

I brylantową szpinką ku słońcu migotał,

 I wąs pokręcał dumnie i wzrok dumny miotał, 

I zdało mi się, że mnie szczególniej urągał, 

[…]– Chwytam karabin Moskala; 

Ledwiem przyłożył, prawie nie mierzył – wypala!

Moskwa mnie uważała gwałtem za stronnika, 

Dano Soplicom znaczną część dóbr nieboszczyka, […] 

Gdybym został Moskalem? Najpierwsze magnaty 

Szukałyby mych względów; nawet szlachta braty,

[…] Wiedziałem to, a przecież – nie mogłem.

Moskwa mnie uważała gwałtem za stronnika, 

Uciekłem z kraju! 

Gdziem nie był! com nie cierpiał! 

Aż Bóg raczył lekarstwo jedyne objawić. 

Poprawić się potrzeba było i naprawić, 

Ile możności to...

Córka Stolnika, ze swym mężem Wojewodą 

Gdzieś w Sybir wywieziona, tam umarła młodo;

 Zostawiła tę w kraju córkę, małą Zosię, 

Kazałem ją hodować.

Bardziej niźli z miłości, może z głupiej pychy 

Zabiłem; więc pokora... wszedłem między mnichy, 

Ja, niegdyś dumny z rodu, ja, com był junakiem, 

Spuściłem głowę, kwestarz, zwałem się Robakiem, 

Że jako robak w prochu

Zanim Jacek umrze dowie się jeszcze, że Napoleon wypowiedział Rosji wojnę. Po tej wiadomości wypowiada ostatnie słowa:

Teraz, rzekł, Panie, sługę Twego puść z pokojem!

Chociaż w koncercie Jankiela historia Polski pobrzmiewa najwyraźniej i jest obecna w każdej wydobywanej przez starego Żyda nucie to jest ona obecna niemal w całym utworze. Czasem na pierwszym miejscu, a niekiedy w tle...

W domu Sopliców, o czym jeszcze będzie mowa, nie brakuje znamion polskości. Na ścianach wiszą portrety polskich patriotów, niezłomnych w walce o niepodległość.

Na uczcie w Soplicowie pojawiają się postacie historyczne:

W książce Jana Tomkowskiego Literatura polska znajdziemy sformułowanie polskie rekwizytorium na określenie wszystkich atrybutów polskości jakie można odnaleźć na kartach Pana Tadeusza. Pamiętacie, wspomnianą już tabakierkę ks. Robaka, (jak się okazuje nie jedyną) z wizerunkiem Napoleona albo portrety wiszące na ścianach we dworku Sopliców? To właśnie te przedmioty świadczą o korzeniach, tradycji, obyczajach. Przechowywane i kultywowane po to, by zachować pamięć o przodkach, o historii, o ziemi ojczystej i przekazać ją nowym pokoleniom.

O polskości świadczą również obyczaje, które Mickiewicz opisuje barwnie i ze szczegółami. Strażnikiem obyczaju czyni w Panu Tadeuszu Sędziego, który drobiazgowo przestrzega etykiety i dba o to, by przekazać swoją wiedzę młodym. Sędzia słynie z gościnności wedle starego powiedzenia  Gość w dom, Bóg w dom. Wie, jak należy usadzić gości przy stole tak, aby nikogo nie urazić i aby każdy mógł zająć należne sobie miejsce. 

Szlachta litewska zna wartość obyczaju, wie, że łączą one ludzi, budują poczucie wspólnoty, wskazują sposób zachowywania się w różnych sytuacjach. Są podstawą porządku społecznego, porządkują sprawy społeczne, które nie są regulowane przez przepisy prawa.

Tradycje szlacheckie kultywowane we dworze Sopliców:

• spacery i przechadzki w określonym porządku (Tym ładem [...] domy i narody słyną, / Z jego upadkiem domy i narody giną),

• opowieści i gawędy (należało zadbać o umilenie czasu gościom i domownikom),

• grzybobranie (opisując grzyby, Mickiewicz ustawia je w hierarchii przypominającej szlachecką),

• szkicowanie, malowanie (popularny wśród szlachty sposób spędzania wolnego czasu),

• zebrania szlacheckie (np. te odbywające się w karczmie Jankiela),

• polowania (według określonych reguł, których należało bezwzględnie przestrzegać),  

• myśliwski zwyczaj gry na rogu (w Panu Tadeuszu w mistrzowskim wykonaniu Wojskiego: Tu przerwał, lecz róg trzymał, wszystkim się zdawało, / Że Wojski wciąż gra jeszcze, a to echo grało.),

• uczty, tańce (przestrzeganie etykiety podczas zabawy).

Polski obyczaj przeciwstawiony jest obcym wpływom:

• francuskim (historia Podczaszyca z opowiadania Podkomorzego - księga I)

• angielskim  (którym hołduje Hrabia - księga II)

• rosyjskim (Telimena, która zachwyca się Petersburgiem - księga II)

• włoskim (dyskusja o sztuce i pejzażu między Hrabią i Tadeuszem - księga III)

a dawne staropolskie tytuły (Wojski, Rejent, Klucznik) stoją w opozycji do rosyjskich, zwanych przez Mickiewicza "rangami".

Świat opisywany przez Mickiewicza w Panu Tadeuszu to świat, który odchodzi w przeszłość, który ma szansę przetrwać tylko w pamięci ludzkiej i w literaturze. Utwór Mickiewicza jest sentymentalnym powrotem do przeszłości, odchodzą dawne zwyczaje, funkcje społeczne,  kultura szlachecka. Na miejsce starego przychodzi nowy porządek, który reprezentuje młode pokolenie bohaterów (Tadeusz i Zosia). Mickiewicz nie neguje potrzeby zmian, pragnie jednak ocalić od zapomnienia obraz kraju lat dziecinnych. Słowo ostatni wyraża zatem nostalgię za dawną Rzeczpospolitą i jej obyczajami, ale też świadomość nadchodzącej nieuniknionej zmiany. Wyraz ostatni w Panu Tadeuszu oznacza również zasługujący na pamięć.

Marząc i kończąc pacierz wieczorny pomału / Usnął ostatni w Litwie woźny trybunału

"Mopanku" powiadali wszyscy Horeszkowie; / Ostatni Stolnik, pan mój, miał takie przysłowie.

A z oczu łacno zgadnąć, że w Hrabiego mierzy / (Ostatniego z Horeszków, chociaż po kądzieli).

Wtem ciężka marzeniami na pierś spadła głowa / I tak usnął ostatni Klucznik Horeszkowa

Niezmiernie bym życzył / Widzieć te scyzoryki i te Wasze brzytwy, / Ostatnie egzemplarze starodawnej Litwy.

Taki miał koniec zajazd ostatni na Litwie.

Ach, to może ostatni! patrzcie, patrzcie młodzi, / Może ostatni, co tak poloneza wodzi!

słowo ostatni pojawia się  w również podtytułach zapowiadających treść ksiąg: 

Ostatnia uczta staropolska.

Ostatni  z dworzan opowiada historię ostatniego z Horeszków.

Tadeusz w rozmowie z Hrabią podkreśla piękno Litwy i czyni mu zarzut, że nie dostrzega u siebie tego, co widzi u innych:

„Czemuż Pan Hrabia, jeśli w malarstwie się kocha, 

Nie maluje drzew naszych, pośród których siedzi?

 Prawdziwie, będą z Pana żartować sąsiedzi, 

Że mieszkając na żyznej litewskiej równinie, 

Malujesz tylko jakieś skały i pustynie”. 

Opisy mają również do spełnienia pewną funkcję retoryczną w tekście. Nazywamy ją retardacją, czyli  opóźnieniem rozwoju wydarzeń, co wywołuje wrażenie zatrzymanie czasu.

Przyroda wydaje się być jednym z bohaterów eposu, stanowi scenerię zdarzeń, towarzyszy bohaterom, jest ich sprzymierzeńcem (gdy trzeba "posprzątać" po bitwie z Moskalami rozpętuje się burza, która te porządki bardzo ułatwia). W Soplicowie ludzie respektują prawa natury, żyją zgodnie z nimi, stąd poczucie ładu i harmonii, które nadaje całemu dziełu charakter optymistyczny i pełny nadziei.

Przyroda w Soplicowie przywodzi na myśl obraz rajskiego ogrodu, ponieważ Mickiewicz ukazuje przyrodę w stanie pełnego rozkwitu, nie przejmując się zupełnie tym, że w Soplicowie jednocześnie kwitną kwiaty wiosenne i dojrzewają owoce jesieni.

Nie wymienimy i nie wyjaśnimy funkcji wszystkich zastosowanych przez poetę środków stylistycznych (zresztą wiele z nich jest Wam doskonale znanych). Omówimy pojęcie hiperboli, peryfrazy i porównania homeryckiego.

Hiperbola to metafora opisująca jakieś zjawisko w sposób przejaskrawiony, wyolbrzymiony, polega na przesadnym potęgowaniu cech, wskazuje na intensywność przeżyć, zaangażowanie emocjonalne nadawcy, który takie same wrażenia chce wywołać u odbiorcy; służy stworzeniu nastroju wzniosłości, powagi lub grozy.

przykład z języka potocznego: śmiać się - rżeć ze śmiechu, konać ze śmiechu, skręcać się ze śmiechu

przykład z Pana Tadeusza: wśród tysiąca gwarów (podkreśla głośność), żab niezliczone hordy (podkreśla ilość)

Peryfraza to omówienie polegające na zastąpieniu nazwy jakiejś rzeczy, zjawiska itp. przez bardziej rozbudowane jego opisanie; takie sformułowanie stanowi swego rodzaju zagadkę, skupia uwagę czytelnika, może być stosowane dla urozmaicenia stylistycznego lub wyeliminowania powtórzeń. Może też mieć charakter aluzyjny, celowo ukrywać bezpośrednie znaczenie jakiegoś pojęcia.

przykłady z języka potocznego: królowa sportu - lekkoatletyka, Kraj Kwitnącej Wiśni - Japonia

przykłady z Pana Tadeusza: grzybów pułkownik - borowik, wzrostem skromniejszy i mniej sławny w piosenkach, za to najsmaczniejszy - rydz, nietoperzów siostrzyczki - ćmy, gajów tanecznica - wiewiórka

Porównanie homeryckie to szczególny rodzaj porównania, praktykowany przez Homera, charakterystyczny dla eposu homeryckiego. Tak jak w zwykłym porównaniu istnieją tu dwa człony: porównywany i ten, do którego porównujemy, połączone spójnikiem jak, jakoby, jakby lub niby. Cechą porównania homeryckiego jest to, że drugi człon jest bardzo rozbudowany, może wręcz stanowić małą scenkę fabularną, epizod.  

przykład z Iliady Homera:

I tak jak orzeł, ptak górski, najszybszy wśród uskrzydlonych,

spada i lekko dopędza z chmur gołębicę  spłoszoną –

Ona wymyka się, pierzcha, lecz orzeł z wrzaskiem  straszliwym

Z bliska uderza, w drapieżnej duszy zdobyczy  spragniony –

Tak z zaciętością Achilles

pędził, a Hektor uciekał (…). 

przykład z Pana Tadeusza:

Dwa stawy pochyliły ku sobie oblicza

Jako para kochanków: prawy staw miał wody

Gładkie i czyste jako dziewicze jagody;

Lewy, ciemniejszy nieco, jako twarz młodziana

Smagława i już męskim puchem osypana.

Na poniższej infografice możecie prześledzić za pomocą jakich środków stylistycznych został zbudowany obraz poetycki zachodu słońca z księgi XII.

Słońce już gasło, wieczór był ciepły i cichy,

Okrąg niebios gdzieniegdzie chmurkami zasłany,

U góry błękitnawy, na zachód różany;

Chmurki wróżą pogodę, lekkie i świecące,

Tam jako trzody owiec na murawie śpiące,

Ówdzie nieco drobniejsze, jak stada cyranek.

Na zachód obłok na kształt rąbkowych firanek,

Przejrzysty, sfałdowany, po wierzchu perłowy,

Po brzegach pozłacany, w głębi purpurowy,

Jeszcze blaskiem zachodu tlił się i rozżarzał,

Aż powoli pożółkniał, zbladnął i poszarzał:

Słońce spuściło głowę, obłok zasunęło

I raz ciepłym powiewem westchnąwszy - usnęło. 

Oczywiście opisy w Panu Tadeuszu nie są poświęcone tylko i wyłącznie przyrodzie. Właściwie każdy przedmiot lub zjawisko, które Mickiewicz zechciał opisać na kartach swojego utworu stają się czymś wyjątkowym i jedynym w swoim rodzaju: dworek Sopliców, gra Wojskiego na rogu i jego przepiękny serwis na specjalne okazje, karczma Jankiela, zaścianek Dobrzyński itd.

Zerknijcie na poniższą mapę myśli.  Pokazuje cechy, jakie musi posiadać utwór, aby można było uznać go za epopeję narodową (inaczej epos).

 A teraz czas na szczegóły. Dlaczego Pana Tadeusza można, a  nazwać epopeją narodową? Odpowiedź na to pytanie znajdziecie poniżej.

Epopeja to utwór wielowątkowy. W Panu Tadeuszu odnajdujemy, co najmniej, kilka wątków. Wątki główne to:

Wątki poboczne:

• spór Asesora i Rejenta o charty Sokoła i Kusego,

• romanse Telimeny (perypetie miłosne z Tadeuszem, flirt z Hrabią, zaręczyny z Rejentem)

•  Żyd Jankiel zaangażowany w działalność polityczną, daje koncert gry na cymbałach, oddając muzyką ważne wydarzenia z historii Polski.

Pan Tadeusz to utwór epicki:

• świat przedstawiony, wielowątkowa  fabuła,

• obecność trzecioosobowego i wszechwiedzącego narratora,

• występowanie szczegółowych i rozbudowanych opisów.

W Panu Tadeuszu Mickiewicz przedstawia bogate tło obyczajowe (realia epoki, życie społeczne):

• drobiazgowe opisy (np. opis serwisu, sposób parzenia kawy w Soplicowie, itd.),

• styl życia polskiej szlachty (uczty, polowania, tradycje, sposób ubierania się),

• obyczaje, funkcje społeczne odchodzące w przeszłość (np. ostatni zajazd na Litwie, ostatni polonez i ostatni, co tak tego poloneza wodził, ostatni woźny trybunału, ostatni klucznik, ostatni z Horeszków).

W Panu Tadeuszu dominuje styl patetyczny, kunsztowny, artystyczny:

• utwór wierszowany,

• zastosowanie trzynastozgłoskowca,

• liczne środki stylistyczne: nawiązanie do utworów Homera (np. poprzez porównania homeryckie, peryfrazy, szeregi epitetów), apostrofy, metafory.

W Panu Tadeuszu występuje bohater  jednostkowy (Jacek Soplica), którego los związany jest z życiem narodu, staje się wzorem dla całej społeczności oraz bohater zbiorowy (szlachta polska):

• bohater jednostkowy Jacek Soplica (ks. Robak) przechodzi metamorfozę (bohater dynamiczny), staje się typem nowego patrioty (tę postawę kontynuuje jego syn Tadeusz, np. w geście uwłaszczenia chłopów),

• bohater zbiorowy to szlachta litewska: zaściankowa (zubożała, np. mieszkańcy zaścianka Dobrzyńskich), kontuszowa (średniozamożna, np. mieszkańcy i goście Soplicowa: Sędzia, Tadeusz, Podkomorzy) oraz magnateria (zamożna, Stolnik Horeszko, Hrabia).

W naszej epopei narodowej tematem jest życie narodu w ważnym momencie dziejowym:

• ukazanie narodu polskiego na tle przełomowych wydarzeń historycznych (rok 1811 to oczekiwanie na wybuch wojny z Rosją, a rok 1812 - wkroczenie wojsk Napoleona do Moskwy. Francję wspierają polscy żołnierze. W utworze nie ma mowy o przegranej Napoleona, ponieważ najważniejsze dla Mickiewicza było ukazanie dochodzenia Polski do niepodległości, przekonanie, że należy podejmować walkę, nie poddawać się nawet w obliczu klęski, wzbudzenie ducha i nadziei w narodzie polskim.

Oczywiście w Panu Tadeuszu występuje inwokacja:

• w Panu Tadeuszu inwokacja nie jest zwrotem do muzy (to różni ją od klasycznych utworów tego gatunku),

• podmiot literacki zwraca się w pierwszej kolejności do ojczyzny, a potem do Matki Boskiej,

• wskazany w Inwokacji temat to nie tylko wychwalanie bohaterskich czynów postaci, lecz także opis utraconej ojczyzny, przywoływanie jej piękna z lat dziecinnych.

epilog, czyli liryczne zakończenie...

Epilog burzy idylliczny obraz ojczyzny, jaki wyłania się z kart Pana Tadeusza. Podmiot literacki nie kryje rozczarowania środowiskiem emigracji polskiej w Paryżu, pośród której przebywa. Nie rozumie rozbicia i braku jedności wśród rodaków na obczyźnie:

Gdy w niebie nawet nadziei nie widzą -

Nie dziw, że ludzi, świat, sobie ohydzą,

Że utraciwszy rozum w mękach długich,

Plwają na siebie i żrą jedni drugich!

Przemawia przez niego rozgoryczenie i żal. Mówienie o obecnej sytuacji ojczyzny (po upadku powstania listopadowego) jest zbyt trudne, ponad jego siły:

O Matko Polsko! Ty tak świeżo w grobie

Złożona - nie ma sił mówić o tobie!

W Epilogu  próżno szukać wiary w cud przywrócenia na ojczyzny łono. Jedyną pociechą jest dzieciństwo spędzone w ojczyźnie, do którego można powracać myślami:

Dziś dla nas, w świecie nieproszonych gości,

W całej przeszłości i w całej przyszłości

Jedna już tylko jest kraina taka,

W której jest trochę szczęścia dla Polaka:

Kraj lat dziecinnych!  

Jest jednak w Epilogu również miejsce na wyrażenie nadziei, że te księgi (Pan Tadeusz) trafią pod strzechy, że wzbudzą zachwyt prostych ludzi i będą świadczyć o pięknie Litwy. 

O, gdybym kiedy dożył tej pociechy,

Żeby te księgi zbłądziły pod strzechy,

Żeby wieśniaczki, kręcąc kołowrotki, 

[...] Gdyby też wzięły na koniec do ręki

Te księgi, proste jako ich piosenki!

Epilog to przede wszystkim świadectwo żałoby, rozgoryczenia, smutku i żalu po utraconej ojczyźnie, to również wyraz rozczarowania środowiskiem emigracyjnym. Mickiewicz zawarł w Epilogu to czego nie chciał napisać na kartach Pana Tadeusza, aby nie zburzyć sielskiego nastroju dzieła i nie utracić tego na czym najbardziej mu zależało: wzbudzeniu ducha i nadziei na odzyskanie niepodległości wśród swoich rodaków. 

Epilog stanowi odautorski komentarz, wyjaśnia genezę utworu, tłumaczy dlaczego należało napisać tak optymistyczne dzieło.  Wreszcie w połączeniu z Inwokacją pozwala potwierdzić tezę, że osobą mówiącą w obu fragmentach jest sam Adam Mickiewicz:

• odwołuje się do swojego pochodzenia i losów: Litwo! Ojczyzno moja!; Urodzony w niewoli, okuty w powiciu,/ Ja tylko jedną taką wiosnę miałem w życiu. 

• nawiązuje do zdarzenia ze swojego życia, gdy ciężko chory został oddany pod opiekę Matki Bożej: jak mnie dziecko do zdrowia powróciłaś cudem,/ (gdy od płaczącej matki pod Twoją opiekę/ Ofiarowany, martwą podniosłem powiekę/ I zaraz mogłem pieszo do twych świątyń progu/ Iść za wrócone życie podziękować Bogu); 

• utożsamia się z rodakami na emigracji, występuje jako jeden z nich: Tak nas powrócisz cudem na Ojczyzny łono; Dziś dla nas w świecie nieproszonych gości.

• ujawnia się jako poeta, twórca: A com widział i słyszał, w księgi umieściłem; O gdybym kiedy dożył tej pociechy,/ Żeby te księgi zbłądziły pod strzechy.

znane...

Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie;

Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,

Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie

Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie. 

i mniej znane cytaty z Pana Tadeusza...

Poloneza czas zacząć. 

----------

Ach, to może ostatni! Patrzcie, patrzcie, młodzi,

Może ostatni, co tak poloneza wodzi! 

----------

A przed ucztą potrzeba dom oczyścić ze śmieci;

Oczyścić dom, powtarzam, oczyścić dom, dzieci! 

----------

Bo Paryż częstą mody odmianą się chlubi,

A co Francuz wymyśli, to Polak polubi. 

----------

Bo serce nie jest sługa, nie zna, co to pany,

I nie da się przemocą okuwać w kajdany. 

---------

Brama na wciąż otwarta przechodniom ogłasza,

Że gościnna i wszystkich w gościnę zaprasza. 

-----------

Było cymbalistów wielu,

Ale żaden z nich nie śmiał zagrać przy Jankielu.

----------

I nie przeczym, że nasi synowie i wnuki

Mają od starych więcej książkowej nauki;

Ale co dzień postrzegam, jak młódź cierpi na tem,

Że nie ma szkół uczących żyć z ludźmi i światem 

------------

Tu przerwał, lecz róg trzymał, wszystkim się zdawało,

Że Wojski wciąż gra jeszcze, a to echo grało. 

-------------

Grzeczność nie jest nauką łatwą ani małą.   

--------

 Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie

Święty i czysty jak pierwsze kochanie 

----------

 I ja tam z gośćmi byłem, miód i wino piłem,

A com widział i słyszał, w księgi umieściłem. 

Warto wiedzieć, co inni pisarze i twórcy sądzą o naszej epopei narodowej:

Niech Papa przeczyta co prędzej „Pana Tadeusza” Mickiewicza. To jedyne dzieło w swoim rodzaju – lepsze od „Monachomachii”, komiczne, pełne życia narodowego polskiego, dzieło polskie całą gębą, narodowe, wiejskie, szlacheckie – „Don Kiszot” polski – dowód nieodbyty wielkiego geniuszu. Wszystko tam się znajdzie: wady i zalety Polski, natura polska, uczucia nasze wzniosłe i śmieszności bez liku – rewolucje nasze, sejmiki, szlachta stara i młode generacje, jakobiny i doktrynery – wszystko, wszystko z taką prawdą oddane, z taką prostotą, że aż strach bierze. 

 Zygmunt Krasiński, List do ojca (1834) 

Zapewne, że poemat ów arcynarodowy, w którym jedzą, piją, grzyby zbierają i czekają, aż Francuzi przyjdą zrobić im Ojczyznę... zapewne, że to jest arcydzieło: a mianowicie też przez sztukę i wyższe pejzaże od najczarowniejszych płócien Ruisdaela! 

Cyprian Kamil Norwid, List do Józefa Ignacego Kraszewskiego (1866) 

Nierzeczywistym, baśniowym wydawało mi się wszystko w tym poemacie: ludzie i przyroda, zdarzenia i rzeczy. Jedynie dworek Soplicowski mogłem łatwo umiejscowić na ziemi, obok wielu widzianych dworów w okolicy. Ale Gerwazy, w Półkozicach i ze Scyzorykiem, Kropiciel, Brzytewka, nawet Sędzia, w kontuszu i pasie słuckim, byli nie z tego świata. Nie widzialne nigdy akcesoria zanikłego świata odsuwały w bajeczne czasy najpospolitsze sceny. […] Mówi się o realistycznym stylu poety, lecz jak swoisty jest ten realizm! Poeta określił bohaterów tylu ostrymi rysami charakterystycznymi, że postaci przechylają się albo ku karykaturze, albo ku legendarnej niezwykłości. Dla ukazania całej ozdoby przyrody ojczystej gromadzi w krajobrazie kwiaty kwitnące w różnych porach roku – maki kwitną w „Panu Tadeuszu” w porze koszenia otawy. Zagęszcza i wyjaskrawia barwy, przerysowuje kontury nie tylko dla dobitności, ale przede wszystkim po to, by uniezwyklić kraj wspomnień, przenieść go w świat poezji, pojętej jako „wieść gminna”, baśń. 

Julian Przyboś, Czytając Mickiewicza (1950) 

I to właśnie najbardziej ciekawi mnie w „Panu Tadeuszu”: pogodna aprobata istnienia, jakby wszystkie rzeczy, dlatego tylko, że zostały obdarzone bytem, były dobre. W ciągu ponad stu pięćdziesięciu lat, jakie upłynęły od jego napisania, przyzwyczailiśmy się do literatury idącej w dokładnie przeciwnym kierunku, eksplorującej różne odmiany zła i cierpienia, czemu nie należy się dziwić, skoro gwałtowne przemiany europejskich społeczeństw i erozja wiary w ład metafizyczny nie sprzyjały pojmowaniu świata jako harmonii.

Czesław Miłosz, Przedmowa do francuskiego wydania „Pana Tadeusza” w tłumaczeniu Roberta Bourgeois (1992)

"Pan Tadeusz" - by przywołać piękną interpretację Czesława Miłosza - jest poematem na cześć istnienia, pieśnią o błogosławieństwie ziemi i błogosławieństwie świata. Kto wie, czy nie ta cecha tego tekstu - afirmacja życia, pochwała tego życia w najdrobniejszych jego przejawach - nie spowodowała, że "Pan Tadeusz" był dla Polaków, w najtrudniejszych chwilach naszej historii, źródłem siły. - Po wrześniu 1939 roku nie mogłem czytać, nasz dom był pełen Niemców, mieściłem się w jakimś zakątku. Nie mogłem się zdobyć na to, by wziąć książkę, tym bardziej, że uważałem, że upadły same podstawy istnienia państwa polskiego. Po miesiącu bardzo ciężkich przeżyć pierwszą książką, którą wziąłem do ręki, był "Pan Tadeusz". Pomyślałem sobie, że ten naród, który wydał taką rzecz, nie może zginąć, nie może się załamać. Ta poezja przywróciła mnie do życia

 Jarosław Iwaszkiewicz

Po pierwsze, warsztat literacki:

• Pan Tadeusz napisany jest trzynastozgłoskowcem (czyli wierszem złożonym z trzynastu sylab);

•  Pan Tadeusz nazywany jest eposem lub epopeją narodową (dlaczego to już doskonale wiecie), możemy w nim znaleźć wiele nawiązań (najczęściej żartobliwych do Iliady i Odysei);

• Ciekawostka: Adam Mickiewicz próbował pisać - bez powodzenia zresztą - dalszy ciąg Pana Tadeusza (widocznie ciężko po raz drugi o takie natchnienie); ale nie tylko on - zachowała się próbka "dalszego ciągu" autorstwa Juliusza Słowackiego (można ją odnaleźć w czeluściach internetu);

Po drugie, treść:

• Pan Tadeusz jest dziełem poetyckiej fantazji, a nie dokumentem, dlatego nie wszystkie opisane w utworze wydarzenia dadzą się połączyć z realnymi wypadkami. W skrócie wygląda to tak:

1791 --- Konstytucja 3 Maja. Stolnik jej zwolennikiem.

1792 --- Targowica. Atak Moskali na zamek Horeszków zostaje odparty, Stolnik ginie jednak od strzału Jacka Soplicy. Część jego dóbr przypada Soplicom uważanym przez zaborców za lojalnych przyjaciół. Jacek nie mogąc znieść hańby, opuszcza kraj.

1797 --- We Włoszech powstają legiony polskie;

1806 --- Jacek Soplica ranny w bitwie pod Jeną.

1807 --- Napoleon tworzy Księstwo Warszawskie, obejmujące część ziem dawnej Rzeczypospolitej. Litwa nadal pod władzą rosyjską.

1808 --- Brawurowa szarża polskich szwoleżerów pod Somosierrą w Hiszpanii. Jacek znów ranny.

1811 --- Polacy oczekują na wybuch wojny z Rosją i w perspektywie - odbudowę państwa polskiego w dawnych granicach. A w Soplicowie - kłótnie, romanse, marzenia o powstaniu na Litwie, zajazd i ucieczka głównych bohaterów. Śmierć Jacka.

1812 --- Wyprawa Napoleona na Moskwę (zakończy się klęską, ale o tym w poemacie się nie wspomina). Po drodze odwiedzają Soplicowo polscy generałowie Dąbrowski i Kniaziewicz. Jacek Soplica zrehabilitowany i pośmiertnie odznaczony przez Napoleona.

1834 --- wydanie Pana Tadeusza (w smutnych okolicznościach, na emigracji, po niedawnej jeszcze klęsce powstania listopadowego).

Po trzecie, przesłanie:

• Mickiewicz nie przejmuje się, że życiorysem Jacka Soplicy (ks. Robaka) należałoby obdzielić kilka postaci, aby uznać go za możliwy, bo pisze swoje dzieło ku "pokrzepieniu serc". 

• Pan Tadeusz miał przynieść Polakom nadzieję, pomóc podnieść się po klęsce powstania listopadowego, rozbudzić  wiarę w możliwość  odzyskania niepodległości.

• Kochajmy się (tytuł XII księgi) to happy end: szczęśliwe zakończenie znajdują wszystkie konflikty (spór o zamek, spór Gerwazego z Protazym, spór Asesora z Rejentem o charty), a w sprawach sercowych: zaręczyny trzech par (Zosi i Tadeusza, Tekli Hreczeszanki i Asesora, Telimeny i Rejenta), nawet w kwestii nierówności społecznej następuje happy end: Tadeusz ogłasza uwłaszczenie chłopów. Wątek patriotyczny (niepodległościowy) zakończony Mazurkiem Dąbrowskiego i nadzieją na niepodległość ojczyzny. 

Po czwarte, humor:

• Pan Tadeusz jest nie tylko narodowym poematem, lecz także świadectwem nadzwyczajnego poczucia humoru naszego wieszcza. Niektórzy krytycy literaccy odmawiali Panu Tadeuszowi miana epopei narodowej właśnie ze względu na jego często cięty dowcip i rubaszność niektórych ustępów poematu.

Po piąte, egzamin:

• Mickiewicz zdał egzamin na najwybitniejszego polskiego poetę pisząc m. in. Pana Tadeusza. Przed Wami również egzamin, kto wie może pierwszy na drodze do sukcesów podobnych do osiągnięć poety. Dlatego warto  co nieco wiedzieć o naszej epopei narodowej.